Ze zijn ontzettend dom geweest en verdienen dus een tik op de vingers. Daar is iedereen het wel over eens. Maar hebben Edwin Winkel en Arie Jan van Winkelhoff hun zakken gevuld door opzettelijk in wetenschappelijke artikelen mondzorgproducten aan te prijzen van een bedrijf waar ze zelf aandelen in hebben? Of zijn ze simpelweg vergeten onderaan een publicatie conflict of interest te melden? Daarover verschillen de meningen sterk.
Geen commerciële belangen
De twee specialisten op het gebied van slechte adem (halitose), publiceerden in augustus in de International Journal of Dental Hygiene een artikel waarin ze mondspoelmiddelen van fabrikanten Dentaid en Gaba vergeleken. Halita van Dentaid werd aangewezen als winnaar. Waarna de auteurs in het bijschrift verklaarden geen commerciële belangen te hebben in het product. Maar dat is niet waar.
Winkel en Van Winkelhoff hebben juist heel veel belangen bij Dentaid. De twee hebben eigen bedrijven – medisch laboratorium Laboral Diagnostics en groothandel Laboral International – en die zijn gevestigd in het gebouw van Dentaid in Houten. Via de groothandel hebben ze bovendien aandelen in Dentaid. De eigenaren van het Spaanse moederbedrijf van Dentaid zijn bovendien de partners van Laboral Diagnostics Spain.
En vergeet de sponsoring niet. Dentaid sponsort lezingen van de specialisten en er is Dental Cruises: een bedrijf van Edwin Winkel dat nascholingscursussen aanbiedt op een cruiseschip in de zuidelijke Carribean – mede mogelijk gemaakt door Dentaid Benelux.
Dat er sprake is van financiële belangen besefte ook het UMCG, na een publicatie in NRC Handelsblad. ‘In de afgelopen periode hebben deze onderzoekers vergelijkend onderzoek gedaan naar en gepubliceerd over mondzorgproducten, zonder daarbij melding te maken van deze financiële belangen’, liet een woordvoerder in oktober weten. De Commissie Wetenschappelijke Integriteit van de RUG werd ingeschakeld, maar het UMCG begon zelf een intern onderzoek. De cao en de geldende Researchcode verplichten medewerkers van het academische ziekenhuis namelijk om financiële belangen te melden.
Controverse
Maar is dat echt alles? Een simpele fout van twee onderzoekers? Of is er toch meer aan de hand? Wie dat probeert uit te zoeken, ontdekt al snel dat de afdeling een slangenkuil is waar volop gefluisterd wordt over vriendjespolitiek en belangenverstrengeling, maar waar maar weinig mensen dat hardop durven te zeggen.
Neem de komst van Winkel en Van Winkelhoff – de eerste in 2005 en de tweede in 2008, beide naar Groningen gehaald met tussenkomst van Frank Abbas die in 2003 het hoofd was geworden van het Centrum voor Tandheelkunde en Mondzorgkunde (CTM). ‘Daarover is wel enige controverse geweest’, zegt een medewerker die anoniem wil blijven. ‘Het had de schijn wat buiten onze organisatie om te gaan. Maar het is wel gebruikelijk dat als iemand een organisatie binnenkomt, hij zijn eerdere netwerk actief inzet.’
Inderdaad kende Abbas de mannen goed, blijkt ook uit zijn oratie. Ze werkten begin jaren tachtig alle drie aan het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam, richtten in 1985 samen de Kliniek voor Parodontologie Amsterdam op en deden samen onderzoek. Abbas was in de begintijd partner in LabOral Diagnostics samen met Winkel en Van Winkelhoff.
‘Het lijkt op voetbal’, legt voormalig medewerker van het CTM Jitse Mulder uit. ‘Als er een nieuwe trainer komt neemt ‘ie ook een hele staf mee. Abbas deed dat met Winkel en Van Winkelhoff.’
Op zichzelf is daar niks mis mee, benadrukt hij. Totdat er bij de opleiding een oordeel gegeven moest worden over de producten van Dentaid. Dát zorgde voor vraagtekens.
Mulder kent Winkel, Van Winkelhoff én Abbas uit de tijd dat hijzelf nog in het Westen woonde en cursussen paradontologie en halitose volgde in hun praktijk in Amsterdam. ‘Daar werd Dentaid ook steeds heel erg aangeprezen.’
Rommelig
Dus toen hij samen met drie collega’s van de Materialen en Instrumenten Commissie (MIC) het mondspoelmiddel Perio-Aid van Dentaid moest beoordelen, weigerde hij dat. ‘We kregen het verzoek van chef de clinique Lohr, wat hem weer door Abbas zou zijn gevraagd. Destijds prezen ze in onderzoeken naar slechte adem ook de producten van Dentaid aan. Het leek erop dat met ons oordeel nu het ene product een andere status moest krijgen boven het andere, terwijl onduidelijk bleef waarom’, zegt Mulder.
De anonieme medewerker, herkent dat. Het leek rommelig te gaan, zegt hij. Eerst doordat Abbas aanvankelijk buiten de commissie om handelde. ‘Dat had misschien wel met onwetendheid te maken. Maar Dentaid moest worden ingevoerd en daar was voor ons geen duidelijke reden voor. De beleving was in elk geval dat de invoering niet goed was onderbouwd en doorgedrukt werd’, zegt hij.
En chef de clinique Henri Lohr dan, verantwoordelijk voor de inkoop? Had die niet iets moeten doen met de kritiek? Er was inderdaad discussie over de invoering van Dentaid als preferred provider, herinnert Lohr zich. ‘Ik werd door Abbas voorgesteld aan de accountmanager van Dentaid. Een van de commissieleden waarschuwde voor belangenverstrengeling. Ik heb zijn zorgen voorgelegd aan Abbas en die heeft het – tenminste dat neem ik aan – uitgezocht en zei dat er geen sprake van was. Ik had geen reden om daar aan te twijfelen.’
Op het matje
Mulder echter stapte uit de commissie. ‘Ik zei: “Ik heb niks tegen het middel, maar ik weiger een oordeel te geven waarbij iets anders speelt dan de kwaliteit ervan.” Hiervoor werd ik op het matje geroepen door Lohr en later kreeg ik nog een keer de volle laag van Abbas die ook woest op me was. Wat ik wel niet dacht!’ Daarna was dat overigens ook weer klaar, zegt Mulder. ‘Het is me nooit nagedragen, andersom ook niet.’
Maar het was niet het einde van de geruchten over belangenverstrengeling. Een plan om een soort snoepautomaat in de wachtkamer te zetten, waar patiënten tegen kostprijs tandheelkundige producten konden kopen, werd afgeblazen zonder duidelijke opgaaf van reden. In plaats daarvan kregen patiënten het advies om naar Tandartsplein.nl te gaan.
‘In de wandelgangen werd met afkeuring over de gang van zaken gesproken, maar het ging toch gewoon door’, vertelt een andere medewerker die niet met zijn naam wil worden genoemd. Want – inderdaad – webwinkel Tandartsplein.nl verkoopt producten van Dentaid. En Edwin Winkel was tot de zomer van vorig jaar mede-eigenaar.
Non-actief
Hoogleraar Boudewijn Stegenga was het ook oneens met het beleid bij tandheelkunde. Hij schreef in 2011 een brief aan Frank Abbas: dat het leek of Abbas commerciële belangen belangrijker vond dan die van het Centrum. Het gevolg: Stegenga werd tijdelijk op non-actief gesteld en vertrok twee jaar later. ‘Voor menig medewerker en ook daarbuiten wordt zijn vertrek verbonden met zijn commentaar op de gang van zaken en niet met iets anders’, zegt een medewerker. Stegenga zelf zwijgt erover.
Is Abbas dus onderdeel van een complot, waarmee hij samen met Winkel en Van Winkelhoff de opleiding gebruikte om geld aan Dentaid te verdienen? Of haalde hij gewoon twee goeie wetenschappers naar Groningen en is Perio-Aid simpelweg het beste product?
Hij moét het hebben geweten, zeggen sommigen. Hij was het hoofd van een afdeling, waar iedereen hartstikke dicht op elkaar zit. Maar anderen beweren even stellig het tegenovergestelde.
‘Ik ken Abbas als een betrouwbare man. Ik heb hem zelf binnengehaald. Bij mij is hierover niets bekend’, zegt zijn voorganger Warner Kalk, die veertig jaar lang betrokken was bij tandheelkunde. ‘Het werd gezien als een overwinning op Amsterdam dat hij met instemming van het college en de Raad van Bestuur Van Winkelhoff naar Groningen haalde. Voor zover mij bekend is Van Winkelhoff een zeer deskundige en bonafide researcher met grote reputatie. Ze hebben een fout gemaakt en verdienen een waarschuwing, maar hun wetenschappelijke integriteit staat voor mij niet ter discussie.’
Vriendjespolitiek
Ook Lohr gelooft dat Abbas niets wist. ‘Dat er connectie was met LabOral wisten we uiteraard allemaal, maar van betrokkenheid met Dentaid niet’, zegt hij.
Sebastiaan van Wermeskerken, nu eigenaar van Tandartsplein.nl en voormalig handelspartner van Winkel en Van Winkelhoff, zegt ook niets te weten van belangen van Frank Abbas in Dentaid of LabOral. ‘Hij is niet een persoon om zo te handelen. Ik heb nooit iets van belangenverstrengeling of vriendjespolitiek gemerkt. Het is jammer dat hij er zo is bijgehaald. Maar ik heb geen idee of hij wist dat ze belangen hebben in Dentaid.’
En de hoogleraren, hebben die opzettelijk hun commerciële belangen in Dentaid verzwegen? ‘Ze zijn het niet vergeten, ze zijn slim genoeg’, zegt Van Wermeskerken. ‘Maar ik denk dat het gewoon normaal voor ze was dat ze gewoon aandelen hadden. Ze hebben er niet over nagedacht. Als je geen bestuurlijke positie hebt binnen een bedrijf, dan bespreek je vaak niet dat je aandelen hebt. En als je er niet over spreekt, dan denk je er niet over na.’
Geen kwade opzet
Geen kwade opzet dus, die publicatiefout. Sterker nog, toen het laboratorium van LabOral naar Groningen kwam, deed Van Wermeskerken de onderhandelingen voor Van Winkelhoff. ‘Juist om belangenverstrengeling te voorkomen. Hij is daar heel netjes in opgetreden.’
Bij de medewerkers zit de schrik er in elk geval goed in. Geruchten over belangenverstrengeling zijn er immers al jaren. Maar publiekelijk houdt iedereen zijn mond. ‘Mensen waren bang voor hun eigen positie’, zegt een medewerker. ‘Anderen waren misschien bang hun baan te verliezen’, zegt ook Mulder. ‘Ik niet, maar ik dacht wel: dit is niet iets wat ik met anderen hoef te bespreken.’
Waar iedereen het in elk geval over eens is, is dat de onderzoeken van de RUG en het UMCG te lang op zich laten wachten. De hele toestand zorgt voor slechte publiciteit en is dus schadelijk. ‘Kom met duidelijkheid’, verwoordt een medewerker het gevoel. ‘Het blijft speculeren, iedereen is heel voorzichtig. Ik vind het vreselijk dat iets dat niets te maken heeft met onze werkvloer, daar zo op afstraalt. Er zijn mensen die hard werken om goede tandartsen op te leiden. Als er consequenties moeten zijn, dan het liefst zo snel mogelijk.’
Dat vindt ook Kalk. ‘Het is onvoorstelbaar dat dit zo lang moet duren’, zegt hij. ‘Dit hele gebeuren lijkt op een hetze. Het is niet zo zwart-wit. Er zijn veel mensen die in extern gefinancierd onderzoek zitten en relaties hebben met bedrijven en heen en weer kunnen schuiven met geld. Ik kan me niet voorstellen dat binnen de RUG en andere universiteiten geen mensen zijn die wat dat betreft boter op hun hoofd hebben, zonder dat hun wetenschappelijke integriteit direct ter discussie staat.’
De echte hoofdrolspelers in het verhaal zwijgen. Frank Abbas, omdat hij ‘hangende het onderzoek’ niet wil reageren. Winkel en Van Winkelhoff, omdat het UMCG hen verbood met journalisten te praten onder dreiging met ontslag.
Geheim gehouden
De twee wijzen wel op een citaat van Kees Schuyt, voorzitter van het Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit (LOWI), die in NRC Handelsblad over klachten met betrekking tot onzorgvuldigheid zegt: ‘Een beklaagde schrikt zich rot als hij bij de commissie wetenschappelijke integriteit moet komen voor zoiets en voelt zich in de kou gezet door de eigen universiteit. Begrijp me goed, deze klagers wijzen terecht op fouten, maar niemand is foutloos en dit soort fouten kunnen eenvoudig worden gecorrigeerd.’
‘Het wordt allemaal geheim gehouden. Dat is voor niemand goed’, zegt Van Wermeskerken. ‘Het is heel vervelend wat er is gebeurd. Het heeft veel voor hen kapot gemaakt. Het beste zou zijn als Winkel en Van Winkelhoff eens alles zouden uitleggen. Ze zijn onhandig geweest, maar er is ook veel goed gegaan in hun carrière. Ze hebben ontzettend veel betekend voor dentaal Nederland. Maar dat is nu niet geloofwaardig meer. Dat maakt het heel sneu.’
Edward Winkel en Arie Jan van Winkelhoff hebben het artikel voorafgaande aan de publicatie ingezien. Ze distantiëren zich van de inhoud en weigeren verder commentaar.