Hij besteedde er vier jaar van zijn leven aan: zich inleven in anderen. Hij leerde computers de wereld te bekijken vanuit het perspectief van een ander. Maar een simpel spelletje spelen waarbij dit van belang is? Daarin werd hij alleen maar slechter. ‘Ik denk te moeilijk tegenwoordig’, verontschuldigt Harmen de Weerd zich. ‘Beroepsdeformatie.’

Droste-effect

Mentaliseren, heet het: de vaardigheid om je te verplaatsen in de ander. Stel bijvoorbeeld dat je een mooie jas in de winkel ziet hangen en denkt: ‘Goh, zou Anne die mooi vinden?’ Dan mentaliseer je. Mensen beheersen dat kunstje behoorlijk goed en gaan vrij moeiteloos over tot mentaliseren van de tweede orde: ‘Ik denk dat Anne denkt dat Karel die jas mooi zal vinden.’ Het proces kan uitmonden in een oneindig Droste-effect: ik denk dat Anne denkt dat Karel denkt dat zij die jas mooi zal vinden.’

‘Waarom is mentaliseren zo belangrijk voor ons?’
Die vaardigheid – jezelf voorstellen hoe iemand anders denkt – is uniek voor mensen. Weliswaar zijn er kraaiensoorten bekend die het een beetje kunnen en chimpansees slagen er ook wel in, maar dan op een vrij basale manier – het blijft hangen op het niveau van een kind van drie. ‘Als een kraai voedsel verstopt, houdt hij rekening met de mogelijkheid dat er andere kraaien in de buurt zijn. Als hij denkt dat een ander het gezien heeft, probeert hij het voedsel later weer elders te verstoppen’, zegt De Weerd.

Evolutie

Maar mentaliseren van de tweede orde is nog nooit gevonden bij andere diersoorten dan mensen. Niet zo gek dus, dat het een interessante eigenschap is om te bestuderen. Waarom is mentaliseren zo belangrijk voor ons? Welk evolutionair voordeel heeft het de mens gegeven?

Om die vraag te beantwoorden programmeerde De Weerd – die vrijdag op zijn onderzoek promoveert aan de bètafaculteit – computers om verschillende situaties te simuleren, waarbij het handig is om je in een ander te verplaatsen. Al viel dat laatste nog niet mee. ‘Mezelf verplaatsen in een computer die zich níet in een ander verplaatst, bleek moeilijker dan ik had verwacht.’

Tegelijk is dat precies de reden waarom dergelijk onderzoek thuishoort bij zijn vakgroep kunstmatige intelligentie. Een mens kan deze eigenschap namelijk niet uitzetten en in experimenten is niet na te gaan hoe iemand denkt.

Steen-papier-schaar

Maar computers kunnen prima een taakje doen zonder rekening te houden met een ander. Vervolgens kun je ze de situatie ook laten doorrekenen vanuit een ander. En vanuit het perspectief, waarbij de ander de situatie bekijkt vanuit jouw perspectief.

Uiteindelijk liet De Weerd zijn agents een spelletje spelen dat lijkt op ‘steen-papier-schaar’. Hij ontwierp ook een variant waarbij ze enkel konden winnen als ze elkaar signalen gaven – samenwerkten dus. En een soort van Mastermind, waarbij zowel samenwerken als concurrentie van belang was.

‘Mentaliseren is nodig om anderen snel in te schatten’
Wat bleek? In vrijwel alle onderzochte situaties bleek mentaliseren nuttig. Vandaar dat De Weerd gelooft dat mensen deze eigenschap ontwikkelden om zich goed te kunnen redden in complexe sociale situaties. ‘Mensen hebben te maken met heel complexe sociale situaties, waarin ze soms concurreren en soms samenwerken’, zegt hij. ‘Mentaliseren is nodig om andere mensen snel in te schatten.’

Derde of vierde orde

De Weerd ontdekte ook iets wat hij niet had kunnen voorspellen. Er is een grens aan het praktische nut. ‘Je kunt een computer eindeloos door laten gaan, maar ergens bij de derde of vierde orde weet de ene computer niet meer waar de ander mee bezig is en gaat hij terug naar de nulde orde.’

Opvallend is dat ook mensen die hij tegen de computer liet spelen, rond derde of vierde orde de draad kwijtraakten. ‘Vooral abstracte onderhandelingen waren moeilijk. Bij een concrete situatie, die ze zich voor konden stellen, ging het beter.’

De Weerd zet zijn kennis momenteel in bij het ontwikkelen van een trainingsprogramma. ‘Het maakt mensen bewust van de informatie die ze ongewild prijsgeven tijdens onderhandelingen’, zegt De Weerd. ‘Daarbij wordt een 3D-avatar gebouwd – niet in Groningen overigens – die straks werkt met lichaamstaal, stembuigingen, die gewoon verstaat wat je zegt.’

En die zich – natuurlijk – heel goed in jou kan verplaatsen.