Hij keek vorige week met een schuin oog naar het debat in de Tweede Kamer over het leenstelstel – te druk met z’n promotie om het volledig te kunnen volgen. ‘Maar de discussie draait natuurlijk om de studiebeurs die plaats gaat maken voor een leenstelsel’, zegt Marchand. ‘En dat past helemaal in de internationale tendens.’

Geen grote effecten

Een deel van de staatskosten aan onderwijs, gaat nu naar de student zelf. ‘Dat gebeurt wereldwijd al in hoge mate’, zegt Marchand. ‘In Engeland bijvoorbeeld met de verhoging van het collegegeld.’

Marchand denkt niet dat een leenstelsel grote effecten zal hebben op het aantal studenten. ‘Misschien dat er een soort aarzeling bestaat om te lenen voor onderwijs. Die aarzeling zal vooral bij de lagere inkomensgroepen liggen. Daar moet wel aandacht voor zijn, bijvoorbeeld door voor die groepen een uitzondering te maken met een aanvullende beurs als gift.’

Hij zag in de geschiedenis van de stufi eerder zulke veranderingen. In de jaren negentig werd de studiebeurs ook kleiner, maar dat zorgde niet voor een rem op de groei van het aantal studenten. ‘Misschien dat er nu tijdelijk minder aanmeldingen zijn’, zegt hij. ‘Dat is moeilijk te zeggen. Maar het lost zich ook weer op, heb ik gemerkt in mijn onderzoek naar de onderwijsdeelname in de jaren negentig.’

Verarmde elite

Voor die tweehonderd jaar studiefinanciering stelde hij een database samen van studenten met studiefinanciering, van wie hij de sociale achtergrond vergeleek met die van studenten zonder studiebeurs. Zo kwam naar voren of de lagere inkomensgroepen echt voordeel hebben van het beurssysteem.

Dat was zeker niet zo, toen het rijk in 1815 besloot beurzen uit te delen. ‘Die kwamen vooral terecht bij de verarmde elite, om belangrijke families te binden aan de universiteit of aan getalenteerde studenten. In die tijd was onderwijs mogelijk maken voor jongeren uit lagere statusgroepen geen doel.’

Aantrekkingskracht van onderwijs

Dat gebeurde pas in 1919 toen dat wettelijk werd vastgesteld en de ‘plukjes beurzen’ geïntegreerd werden in een groter systeem. De beslissing naar wie de beurs gaat, lag niet meer bij de universiteit zelf, maar bij een onafhankelijke commissie. ‘Dat scheelde wel, ja’, zegt Marchand. ‘Maar dat het aantal beurzen steeg en ook eerstejaars een beurs konden krijgen, zorgde voor aantrekkingskracht.’

De crisis van de jaren twintig en dertig gooide echter roet in het eten en de beurzen werden toen voorschotten, die de studenten moesten terugbetalen. ‘Net als nu inderdaad. Dat zorgde echter niet voor een kentering. Het zorgde er toen niet voor dat het aantal studenten uit midden- en lagere klassen afnam.’

‘In 1986, met de invoering van de basisbeurs, werd het pas echt royaal’

Maar op basis daarvan mogen we geen conclusies trekken over een leenstelsel voor studenten, zoals nu het plan is, zegt Marchand. ‘Daarvoor zijn de omvang van de universiteit toen en nu en de toekomstperspectieven te verschillend. Toen ging het om vijf procent van de studenten die een studiebeurs ontving, nu om bijna elke student.’

Het effect op de toegankelijkheid voor lagere sociale klassen – waarvoor studiefinanciering eigenlijk bedoeld is – kwam pas echt na de oorlog. Het aantal studenten uit de lagere en middenklassen steeg en daarmee ook het idee van gelijke kansen voor alle inkomensgroepen.

Toegankelijkheid als doel

In 1986 werd de basisbeurs ingevoerd. ‘Toen werd het echt royaal’, zegt Marchand. ‘Qua basisbeurs de beste tijd om te studeren.’ Maar daarmee verdween eigenlijk wel een beetje het motief van toegankelijkheid van lagere inkomensgroepen.

‘Studenten uit lagere milieus zagen ineens dat hun ‘rijke’ medestudenten ook een beurs kregen’, zegt Marchand. ‘Met de invoering van het leenstelsel wordt dat allemaal weer teruggedraaid. De basisbeurs wordt omgezet in leningen, terwijl voor de lagere inkomensgroepen een beurs als gift blijft.’