Een buitenstaander in mijn familie: Zuzana

Na twee jaar van huis ben ik op de een of andere manier een buitenstaander geworden in mijn eigen familie. Mijn gewoontes zijn enorm veranderd, net als de manier waarop ik naar de wereld kijk, maar mijn familieleden lijken helemaal niet veranderd te zijn. Het maakt onze gesprekken stroever. 

Alles in mijn wereld is Nederlands of Engels, dus het kan zelfs lastig zijn om alleen maar uit te leggen wat ik studeer of wat ik heb geleerd of meegemaakt. De gesprekken zijn vaak kort en oppervlakkig. 

Wat me nog zwaarder valt, is het schuldgevoel dat ik heb omdat ik als enig kind uit huis ben gegaan en er niet fysiek kan zijn voor mijn familie. Als ik terug ben, word ik daar door anderen constant aan herinnerd. Het schuldgevoel wurmt zich subtiel, maar pijnlijk in de gesprekken. ‘Je moeder is vast eenzaam zonder jou. Hoe redt ze het?’

Het antwoord is: ik weet het niet. Niet echt. Als ik weg ben, bellen we elke week. Alles lijkt goed te gaan – klagen over het gemis doen we niet, daar voelen we ons niet beter door, en als ik er weer ben doen we ons best om het samen geweldig te hebben. Maar ik weet dat het gemis er is, en ik voel de druk om mijn ouders niet teleur te stellen en hun geld en steun niet weg te gooien. 

Dus heb ik de onbewuste gewoonte ontwikkeld om mijn ouders alleen maar te vertellen over mijn prestaties of de leuke dingen die ik met vrienden heb gedaan, om de momenten te verbergen dat ik in de put zat of me een mislukkeling voelde. En nu lijkt het alsof we op bepaalde manieren nog verder van elkaar verwijderd zijn. Niemand in mijn familie weet dat ik in Nederland in therapie ben gegaan om de emoties en angsten te verwerken waar ik thuis niets over durfde te zeggen. In Slowakije ligt er een enorm taboe op psychische problemen. Daar moet je je voor schamen en je wordt al snel gezien als een ‘gestoorde’. Pas nadat ik weg was uit Slowakije, kon ik open zijn. 

Met mijn moeder zijn er ook wel momenten waarop ik het idee heb dat we dichter bij elkaar zijn komen te staan sinds ik ben vertrokken. Ze ziet nu dat ik op mezelf kan wonen en neemt me serieuzer als volwassene die dingen aankan. We praten eerlijker over serieuze zaken, zoals problemen in onze familie waar we ons zorgen over maken.

Een buitenstaander in mijn familie: Veronika

Als mijn broer en zus ook thuis komen, heb ik het gevoel dat ik me nergens meer kan verbergen. Mijn broer is tien ouder dan ik, mijn zus acht. Toen we opgroeiden vonden ze door dat leeftijdsverschil dat ze de baas over me waren. Zij hebben een sterke band met elkaar en ik voelde me altijd het vijfde wiel aan de wagen. 

Zodra we bij elkaar zijn, begin ik me klein en nietig te voelen. Mijn zus zegt dat ik aangekomen ben, mijn broer verzekert me neerbuigend dat ik op een dag zal inzien hoe stom het is om mijn oksels niet te scheren. Ondertussen blijft mijn vader hetzelfde grapje over mijn piercings herhalen. Ook mijn oom merkt op dat ik aangekomen ben. Na een paar dagen met mijn familie heb ik een hekel gekregen aan mijn spiegelbeeld.   

Mijn vader zei tegen me dat hij niet kon geloven dat ik bijna 23 wordt. Hij zal me altijd zien als die koppige scholier van vroeger, zei hij. En dat is waar, want de manier waarop hij tegen me praat rijt nog altijd die wonden uit mijn kindertijd open. Het voelt alsof ik terug in de tijd ben gestuurd en de persoon die ik de afgelopen jaren ben geworden niet bestaat in deze wereld. 

Het is hartverscheurend om te beseffen dat je geen echte connectie hebt met de mensen die je het meest na zouden moeten staan. Maar we praten nooit over gevoelens in onze familie. Mijn moeder roddelt liever over onze buren en mensen uit de kerk dan dat ze over persoonlijke zaken praat. 

Maar ondanks onze verschillen is er elk jaar wel een moment waarop we in elkaars leven mogen kijken. Toen mijn broer vroeg naar mijn queer vrienden die op mijn socials voorbij komen, wist ik niet hoe ik daar met hem over moest praten. Het voelde alsof het de verkeerde kant op kon gaan, maar tot mijn verbazing begreep hij hoe anders het leven is in Nederland in vergelijking met het conservatieve Slowakije.   

Ik dacht altijd dat dit een onderwerp was waarover ik niet kon praten met mijn familie. Maar hij bleek mijn afkeer te delen van religieuze politici die hun carrière bouwen op anti-lhbtq-retoriek, waardoor ik open durfde te zijn tegen hem. Toen ik hem vertelde dat ik queer ben, voelde het, misschien wel voor het eerst, alsof hij me zag en begreep. 

Ik moest vechten tegen mijn tranen, want ik wilde me niet al te kwetsbaar opstellen. Maar dit moment gaf me hoop dat alles misschien niet verloren is. Misschien kunnen mijn broer en zus en ik toch weer nader tot elkaar komen. Misschien is het toch niet nutteloos om terug naar huis te komen.

Wel of niet drinken: Zuzana

De Slowaken waren in de zestiende eeuw de eerste Europeanen die van de Ottomanen leerden hoe je alcohol kunt destilleren. Misschien zit het daarom wel in ons gebakken om drank te zien als onderdeel van onze cultuur en familietradities, iets waardoor we jaarlijks een plekje veroveren in de wereldwijde top tien van landen met de hoogste alcoholconsumptie.

Je eigen drank stoken is een soort heilig ritueel en elke familie heeft wel anekdotes over die ene oom die stomdronken in slaap viel in een groentebed. Zelfgemaakte alcohol is onlosmakelijk verbonden met verjaardagen en andere vieringen, feestdagen en zelfs wakes en doopfeesten.

Dus toen ik bij een vriendin op bezoek ging, haalde haar vader natuurlijk een vijfliterkruik tevoorschijn vol griotka, een huisgemaakte, donkerrode likeur van wodka, rum en kersen - die nog in het vocht rond zwommen. Ik had geen zin om het te drinken, want ik had geen idee hoe sterk het was, maar hoe kon ik weigeren?  

In Slowakije kun je alleen maar nee zeggen als je moet rijden. Anders is ‘niet drinken’ maar raar en onbeleefd. Als je niet meedoet, krijg je doorgaans te horen dat je de sfeer verpest. Maar dat betekent ook dat er in elke Slowaakse familie wel iemand is die worstelt met alcoholisme. Toegeven dat je een probleem hebt is vaak taboe, omdat je dan je familie in verlegenheid brengt en iedereen in het dorp of de stad over je zou roddelen.

Wel of niet drinken: Veronika

Mijn vader is er trots op dat hij zijn eigen drank stookt. Toen ik nog een kind was, was het mijn taak om overrijpe bessen te verzamelen voor de wijn, en appels van de grond te rapen voor de sterke drank. Een fles zelfgestookte drank is in Slowakije een perfect huwelijkscadeau. Het is ook de smerigste alcohol die je ooit geproefd hebt. 

Ik hou er zelf alleen niet van om met mijn familie te drinken, omdat we dan ruzie krijgen. Vorige zomer moest mijn broer overgeven toen hij een grote slok nam uit een plastic fles. Hij dacht dat er water in zat, maar dat was niet zo, waarna er om twee uur ’s nachts een enorm gevecht uitbrak op straat. 

Maar niet drinken is waar ik vandaan kom een probleem. Als je niet drinkt, moet er wel iets mis zijn met je. En als je iemand huisgemaakte brouwsel afslaat, kan dat als onbeleefd gezien worden. Mijn familie kan gewoonweg niet begrijpen waarom ik geen borrel met ze wil drinken, want ze zien me immers maar een keer per jaar. 

Het gaat vervelen om uit te leggen dat het feit dat ik geen alcohol wil drinken niet het probleem is. En als mijn broer zegt dat ik suf ben, kan ik geen excuses meer verzinnen. Voor ik het weet is het twee uur ’s nachts en staar ik verdrietig naar de bodem van mijn glas. 

Contact houden met oude vrienden: Zuzana

Hoewel ik geweldige nieuwe vrienden heb gemaakt aan de universiteit, zijn de vriendschappen thuis verwaterd. 

Een vriendschap moet je koesteren om hem in stand te houden, maar ik zie mijn jeugdvrienden en oud-klasgenoten alleen met kerst of in de zomer. Hun tentamenperiodes lopen nooit gelijk met die van mij en ze zijn altijd druk aan het studeren als ik tijd heb. En wat meer is: door de fysieke afstand en mijn leven in het buitenland ben ik veranderd. 

Als ik ze zie, probeer ik al die verloren tijd goed te maken. Maar we zijn allemaal veranderd in de tussentijd. We hebben dingen geleerd en ervaringen gehad die de ander misschien niet begrijpt. En soms betekent dit dat ik gewoon moet accepteren dat een vriendschap ten einde komt, omdat we simpelweg op verschillende punten in ons leven zijn. 

Niet elke vriendschap kan zo’n grote afstand langere tijd overleven, dus in het buitenland studeren is ook een soort test die laat zien welke vriendschappen echt voor het leven zijn.

Contact houden met oude vrienden: Veronika

Ik dacht dat mijn middelbareschoolvrienden voor altijd waren, maar het is lastig om contact te houden met mensen die in een ander land wonen. De eerste zomer dat ik naar huis kwam, wilde ik iedereen zien, maar ik heb moeten besluiten wie ik wel en niet in mijn leven wil houden. 

Het is niet eens alleen omdat het lastig is plannen te maken, maar ook omdat iedereen nu zo’n ander leven leidt. Ik heb het gevoel dat zelfs mijn beste vrienden en ik uit elkaar groeien. Een vriendin heeft drie banen en heeft nog steeds moeite om haar rekeningen te betalen. Een ander is ook tijdens vakanties druk op haar universiteit. 

Dan zijn er nog vrienden die aan het settelen zijn en een gezin beginnen in Slowakije, die fulltime banen hebben, verloofdes en zelfs al kinderen, terwijl ik nog altijd enthousiast vertel over mijn studentenleven in Groningen. Maar ik kan me gewoonweg niet voorstellen dat ik daar tevreden zou zijn met mijn leven. 

En elk jaar hebben we minder met elkaar gemeen en wordt het lastiger om dingen te vinden om over te praten. Het is niemands schuld, maar ik word er wel verdrietig van.

De dingen waar ik altijd een zwak voor zal houden: Zuzana

Er zijn zoveel grote systemische en maatschappelijke problemen in Slowakije dat het me pijn doet. Jarenlange politieke corruptie, een achterhaald onderwijssysteem, xenofobie, institutioneel racisme, geweld tegen lhbtq’ers en andere minderheden, de overblijfselen van het communistische Sovjet-systeem die de Slowaakse economie en kwaliteit van leven al jaren verzwakken.  

Toch kan ik niet echt besluiten wat ik vind van mijn geboorteland. Ondanks alle kritiek die ik heb op Slowakije, heb ik er toch ook een zwak voor, door allerlei kleine, onverwachte momentjes.  

Soms is het de geur van schnitzels op zondag die in de hele buurt hangt, waardoor ik herinnerd wordt aan mijn bezoeken aan mijn opa en oma als kind. Soms is het een grappig woord in het lokale dialect dat iemand mompelt in het openbaar vervoer. Lange, hobbelige treinritten door de uitgestrekte bossen, heuvels en valleien van Slowakije zorgen ervoor dat ik me volkomen kalm voel, alsof ik droom. De zelfgekweekte groenten in een rode plastic kom die de lieve oude buurvrouw ons cadeau doet, smaken hemels.

De dingen waar ik altijd een zwak voor zal houden: Veronika

Ons dorp met vijfhonderd inwoners ligt verborgen in de bossen van Centraal-Slowakije. Hier word ik elke morgen wakker van het gekraai van een haan en het geblaat van honderden schapen. Sommigen daarvan zijn van ons en de rest van de boerderij naast ons.

Het leven is hier anders. Vanuit mijn slaapkamerraam kan ik mijn vader in de tuin zijn zeis horen slijpen. Mijn ontbijt oogst ik buiten: verse tomaten, komkommers en sla voor bij het zuurdesembrood dat ik het hele jaar gemist heb. 

Ik ben dol op de verse groenten, maar ik herinner me nog goed wat een hekel ik had aan het helpen in de tuin. Mijn zomermiddagen bestonden uit wieden, harken, vloeken en door mijn kleren heen zweten. Ik ben nooit gewend geraakt aan de geur van mest, en die blatende schapen gaan snel op je zenuwen werken. De ergste twee dagen van het jaar waren die waarop we de tomaten plantten en die waarop we ze oogstten. ’s Ochtends kwam dan de hele familie bijeen om te werken en ’s avonds ging iedereen moe en prikkelbaar weer weg. 

Deze zomer is dat niet anders, vooral als mijn vader besluit dat we de aardappelen moeten oogsten voordat de everzwijnen die de afgelopen drie nachten een feestmaal hadden in onze tuin ook de rest nog opeten. Het laatste wat ik deze zomervakantie wilde doen was boerenbruin worden in de moestuin. Van binnen kook ik en ik heb zin om kinderlijk driftig te worden, maar ik weet dat ik dat niet kan doen. Niet moet doen. 

Ik kan nergens heen met die gevoelens. Vroeger zocht ik mijn toevlucht in de bossen als ik me rot voelde. Dan ging ik wandelen in de heuvels of op zondag zoeken naar paddenstoelen. Maar waar ik me vroeger vanzelfsprekend thuis voelde in de natuur, heb ik zelfs hier het gevoel dat ik er niet meer hoor.

Mijn oma vertelt me over onze haan die een vos heeft weggejaagd nadat die twee kippen had gedood, en over een visarend die het op onze ganzen voorzien heeft. Het gerucht gaat dat er een bruine beer huist in de heuvels rond ons dorp. Ik herinner me opeens verhalen in het nieuws over beren die tegenwoordig mensen vlakbij hun huis aanvallen. 

Nu ben ik te bang om zelf maar naar de dichtstbijzijnde heuvel vlak achter ons huis te lopen. Ik wilde naar het meer gaan waar ik heb leren zwemmen en schaatsen, naar het bos waar ik met een klasgenoot geprobeerd heb om een boomhut te bouwen, of naar de hartvormige vijver waar we vroeger op zomerse avonden een vuurtje stookten. Maar nu zit ik thuis opgesloten. Deze bossen waren mijn thuis, maar ik voel me er niet meer welkom.  

Slowakije versus Nederland: Zuzana

Sinds de eerste zomer dat ik terugkwam uit Nederland, speel ik een spelletje in mijn hoofd. Het heet: ‘In Nederland is het beter, omdat…’ en het draait om constante vergelijkingen. 

Het is moeilijk om de letterlijke en figuurlijke gaten hier in de weg te negeren die een ander land al lang gerepareerd heeft. En dus is het vrijwel onmogelijk om met het vergelijkingsspel te stoppen. Nog lastiger is het om mezelf ervan te weerhouden de verschillen constant te benoemen, vooral tegen mijn ouders of oudere mensen, want ik wil hen niet schofferen of ondankbaar lijken. 

Maar soms zorgt het er wel voor dat ik overhaaste conclusies trek, of pijnlijke aannames doe over mijn eigen vrienden, buren of mensen op straat. Ik probeer me bewust te zijn van deze gedachtegangen en ze terug te brengen naar een persoonlijk niveau, zodat ik niet alleen kritiek lever, maar ook bedenk hoe ik onderdeel kan zijn van een oplossing.  

Ik denk na over hoe ik de plek waar ik nu ben kan verbeteren, gebruik makend van de energie die ik heb opgedaan in Nederland, waar ik me gelukkiger en meer mezelf voel. Als mensen op straat gemeen naar me kijken, glimlach ik terug. In plaats van te klagen over hoe vreselijk het hier is, lees ik boeken en artikelen over hoe dat zo is gekomen.

Daardoor voel ik me meer de baas over mijn emoties en frustraties, al zijn dat legitieme gevoelens. Ik heb tenslotte meer van de wereld gezien en ik heb ontdekt dat de realiteit zoals ik die kende, verbeterd kan worden. 

Ik kan Slowakije niet in een of twee zomers veranderen, en zeker niet in mijn eentje. Maar ik kan mezelf wel aanleren om uit te kijken naar het goede en naar dingen waar ik zelf gelukkig van word. Ik probeer dingen te begrijpen in plaats van ze te veroordelen. En als ik de puzzelstukjes bij elkaar leg en eindelijk weer gewend raak aan mijn thuis, het er zelfs weer leuk begin te vinden, is mijn verblijf alweer bijna voorbij.

Nu is het tijd om mijn koffer te pakken en weer te vertrekken.

Slowakije versus Nederland: Veronika

Ik heb wat kleren meegebracht die gerepareerd of op maat gemaakt moeten worden. Dat doet mijn oma elke zomer voor me op haar antieke naamachine. Ze heeft me geprobeerd te leren hoe dat moet, maar ik kreeg het nooit onder de knie. Op dit soort momenten mis ik mijn thuis. Ik mis de eenvoudige, langzame manier van leven. Ik mis het hebben van een tuin, het spelen met de boerderijdieren en zelfs het gevaar van de wildernis. 

Maar de nostalgie raakt uitgewerkt voor mijn twee weken in Slowakije ten einde komen. Toen ik drie jaar geleden uit huis ging, had ik nachtmerries dat ik daar nog woonde. In die dromen voel ik me gekleineerd en maak ik altijd ruzie met mijn familie. 

Ik zag de tranen in de ogen van mijn moeder toen ze zich realiseerde dat ik niet terug zou komen naar Slowakije na mijn studie. Ze wilde me altijd dicht bij zich houden. Maar ik kan niet meer in een dorp leven. 

Toen ik dit jaar uit Slowakije vertrok, had ik weer een nachtmerrie, waarin ik zwoer dat ik volgende zomer niet terug zou komen. Maar ik weet dat ik wel degelijk terug ga, want anders zou ik me schuldig voelen. En ik hoop nog steeds dat het beter zal gaan tussen ons.